غربالگری چیست؟

آزمایشات غربالگری مجموعه ای از انواع تست ها و معایناتی است که با استفاده از تجهیزات نوین انجام می پذیرد.

تست خون و سونوگرافی به منظور بررسی سلامت بدن انجام می شود، اینکه غربالگری با چه هدفی انجام شود روش و تکنیک های متفاوتی دارد.

به عنوان مثال یکی از غربالگری های مهمی که امروزه انجام می شود بررسی سلامت و روند رشد جنین است.

غربالگری جنین به منظور بررسی بیماری های عفونی و سندروم داون انجام می شود، دیگر نقایص ژنتیکی و هرگونه ناهنجاری های فیزیکی در ماه های مختلف بارداری به واسطه غربالگری مشخص خواهد شد.

غربالگری فقط به دوره بارداری و بررسی جنین محدود نمی شود گاهی اوقات این آزمایشات و تست ها برای همه افراد در سنین مختلف انجام می پذیرد تا مشکلات و آسیب های احتمالی یا روند درمان سایر بیماری ها دقیق تر مورد ارزیابی قرار بگیرد.

اساساً هدف غربالگری تشخیص زود هنگام بیماری هایی است که ممکن است علائم چندانی از آنها مشاهده نکنید، به طور کلی غربالگری برای بررسی بیماری های احتمالی انجام می پذیرد.

متخصصان پیشروی بیماری و موفقیت روش های درمانی را به این واسطه سنجیده و درصد قابل توجهی از بیماران به این واسطه توانسته اند به درمان های قطعی دست یابند.

رایج ترین انواع غربالگری شامل غربالگری بارداری  آزمایش کلسترول و تست پاپ اسمیر است، همچنین غربالگری خون مخفی در مدفوع، غربالگری پروستات، غربالگری دیابت و پیش دیابت نیز از جمله آزمایشات کاربردی و مهمی هستند که در موارد مختلف برای بیماران انجام می پذیرد.

دسته دیگری از آزمایشات غربالگری شامل ارزیابی فشار خون، سرطان پوست، ماموگرافی و کولونوسکوپی است.

هر کدام از این موارد با توجه به علائم و مشکلات پیش آمده برای بیماران انجام می شود تا متخصصان اطلاعات و آگاهی کافی در مورد وضعیت جسمی و سلامت بیماران کسب کنند.

هدف از انجام غربالگری

هدف از انجام غربالگری، شناسایی زودهنگام بیماری‌ ها یا اختلالات در مراحل اولیه و پیش از بروز علائم آشکار است تا بتوان با مداخلات درمانی سریع، از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد یا آن را بهتر کنترل نمود.

این فرآیند به‌ ویژه برای بیماری‌ های مزمن، ژنتیکی یا سرطانی اهمیت دارد، زیرا تشخیص به‌ موقع می‌ تواند تاثیر چشمگیری در کاهش عوارض، افزایش طول عمر و بهبود کیفیت زندگی فرد داشته باشد.

غربالگری معمولاً در گروه‌ های پرخطر یا سنی خاص انجام می‌ شود و به عنوان یک ابزار پیشگیرانه در نظام سلامت عمومی شناخته می‌ شود.

انواع غربالگری

غربالگری در حوزه پزشکی به انواع مختلفی تقسیم می‌ شود که بسته به هدف، سن، جنس، و شرایط فردی طراحی شده‌ اند.

در ادامه، انواع اصلی غربالگری را معرفی و بررسی می‌ کنیم.

غربالگری نوزادان

این نوع غربالگری بلافاصله پس از تولد انجام می‌ شود و هدف آن شناسایی بیماری‌ های ژنتیکی یا متابولیک نادر اما جدی مانند کم‌ کاری تیروئید، فنیل‌ کتونوریا و بیماری‌ های خونی است.

تشخیص زودهنگام این اختلالات از آسیب‌ های دائمی مانند عقب‌ ماندگی ذهنی پیشگیری می‌ کند.

غربالگری دوران بارداری

یکی از مهمترین آزمایشاتی که در دوره های مختلف بارداری انجام می شود غربالگری است، آزمایشات غربالگری در سه ماهه اول، سه ماهه دوم و سه ماهه سوم و در هفته های مشخصی از بارداری انجام می پذیرد.

به واسطه این آزمایشات ناهنجاری های مربوط به جنین و هرگونه بیماری های مادرزادی مشخص شده و تا حد قابل توجهی می توان از آسیب های بیشتر جلوگیری نمود.

در غربالگری اول معمولا ناهنجاری های جنین شناخته می شود و در غربالگری دوم که شامل آزمایش خون و سونوگرافی است سلامت جنین و مادر همزمان سنجیده خواهد شد.

در غربالگری سوم علاوه بر وضعیت اندازه جنین و تعیین جنسیت سلامت جفت نیز بررسی می شود.

آزمایش کلسترول یکی دیگر از غربالگری های مهمی است که افراد باید در سنین مختلف انجام دهند، کلسترول یک چربی غشایی است که در تمام سلول های بدن وجود دارد.

این چربی نه تنها به تشکیل غشای سلولی کمک می کند بلکه در تولید بعضی هورمون ها و ساخته شدن ویتامین D نیز نقش دارد.

کلسترول مورد نیاز بدن از طریق رژیم غذایی و سنتزی که در کبد اتفاق می افتد تامین می شود، اما کلسترول به دو دسته مثبت و منفی تقسیم بندی می شود.

آزمایش غربالگری کلسترول با هدف اندازه گیری این دو فاکتور انجام می پذیرد و اگر افراد کلسترول منفی بیش از حد نرمال داشته باشد افراد در معرض گرفتگی عروق و خطر حمله قلبی قرار می گیرند.

غربالگری خون مخفی در مدفوع یکی از راه های تشخیص سرطان های کولورکتال است، برای انجام این نوع غربالگری نمونه ای از مدفوع افراد گرفته می شود و با استفاده از سایر مواد شیمیایی و با تجهیزاتی مثل میکروسکوپ تمامی فاکتورهای مورد نیاز ارزیابی خواهد شد.

وجود خون در مدفوع دلایل مختلفی از جمله بواسیر، شقاق، مصرف داروهای خاص و خونریزی گوارشی دارد و لزوماً مربوط به بیماری های خطرناک و تومور سرطان نیست.

تست پاپ اسمیر یکی از غبالگری های مهم برای زنان است، در این فرایند نمونه ای از سلول های دهانه رحم مورد بررسی قرار می گیرد تا هرگونه تغییرات احتمالی در این سلول ها سریع تر مشخص شود، این تست برای زنان زیر ۶۵ سال انجام می شود و تکرار آن در فاصله زمانی تعیین شده از طرف پزشک ضرورت دارد.

مثبت بودن نتیجه تست پاپ اسمیر همیشه مربوط به وجود سلول های سرطانی نیست بلکه بر اثر عفونت های ویروسی و التهابات شدید در دهانه رحم ممکن است تغییراتی در نتایج آزمایش به وجود بیاید.

یکی از دلایل مهم ابتلا به سرطان دهانه رحم وجود ویروس پاپیلومای انسانی در بدن است، غربالگری یا تست پاپ اسمیر یکی از راه های تشخیص ویروس hpv است که بانوان باید به طور مرتب این تست را انجام داده تا از بیماری ها و آسیب های احتمالی و خطرناک محفوظ بمانند.

غربالگری پروستات یکی از مهمترین آزمایشاتی است که برای همه آقایان انجام می پذیرد، زمانی که آزمایش پروستات انجام می شود سطح خونی پروتئین PSA اندازه گیری می شود، این پروتئین با غده پروستات ارتباط دارد و افزایش غیر طبیعی آن نشانه بیماری های مربوط به پروستات است.

برخی از آسیب ها مثل التهاب، عفونت یا تورم پروستات و سرطان پروستات باعث بالا رفتن اندازه این پروتئین می شود و راهکار اندازه گیری آن فقط غربالگری پروستات است.

ماموگرافی یکی از غربالگری های مهمی است که برای پیشگیری از ابتلا به سرطان سینه انجام می شود، تکرار این غربالگری پس از ۵۰ سالگی به صورت سالانه یا دو سال یک بار انجام می پذیرد، در این تست کاربردی و مهم معاینه بالینی پستان انجام شده تا وجود هرگونه توده های سلولی در این بافت حساس سینه مشخص شود و در صورت وجود سرطان لوبولار زودتر درمان شود.

غربالگری سینه یا ماموگرافی برای همه بانوان از سن ۴۰ سالگی انجام می شود، این غربالگری برای کسانی که در خانواده افرادی را مبتلا به سرطان سینه داشته اند انجام می شود و تکرار آن به طور مرتب ضرورت دارد.

کولونوسکوپی یکی از تکنیک های موثر برای غربالگری روده است، این آزمایش به منظور بررسی سرطان احتمالی در روده بزرگ یا پولیپ انجام شده که از سن ۵۰ سالگی به بعد انجام آن توصیه می شود.

بسیاری از افراد مبتلا به سرطان روده اگر در مراحل اولیه این بیماری این غربالگری مهم را انجام دهند نیازی به انجام درمان های فشرده و سخت نداشته و احتمالاً با روش های ساده تر قابلیت کنترل و درمان دارند.

تست غربالگری دیابت و پیش دیابت یکی از مهمترین آزمایشات غربالگری است که در جوامع امروزی کاربرد زیادی دارد و در بین جوانان و حتی افراد میانسال نیز یک روش تشخیصی موثر و مهم شناخته می شود.

اگر با عوارض و مشکلات ناشی از دیابت بارداری آشنا باشید متوجه میشوید که این اختلال تا چه حد مهم و مخرب است.

انجمن دیابت آمریکا توصیه می کند که همه بزرگسالان بدون توجه به وزن خود باید بعد از ۴۵ سالگی به طور مرتب غربالگری دیابت و پیش دیابت را در اولویت قرار دهند.

این غربالگری برای کسانی که شاخص توده بدنی بالاتری دارند یا دچار فشار خون هستند نیز باید به دفعات بیشتر و در سنین کمتر انجام پذیرد.

فشار خون بالا یکی از مشکلاتی است که افراد زیادی در سراسر دنیا در گروه های سنی مختلف با آن مواجه هستند، یکی از راهکارهای پیشگیری یا کنترل فشار خون انجام تست غربالگری فشار خون است.

کسانی که به فشار خون بالا مبتلا هستند در معرض بیماری های قلبی و عروقی قرار گرفته و احتمال پدیدار شدن بیماری مزمن کلیوی در آنها افزایش می یابد.

این افراد موظفند پس از انجام تست غربالگری فشار خون در فواصل زمانی مشخص شده به اصلاح سبک زندگی خود پرداخته و رژیم غذایی کم نمک را در اولویت قرار دهند، ضمن آنکه باید ورزش منظم و کاهش وزن یک اصل مهم در زندگی آنها باشد.

غربالگری سرطان پوست یکی از مهمترین آزمایشاتی است که برای افراد مشکوک به این عارضه انجام می شود.

متخصصان بعد از پدیدار شدن آسیب های پوستی در مواردی این نوع غربالگری را برای افراد الزامی می دانند و در صورتی که پزشک با موارد مشکوکی برخورد کند بهتر است که مراجعین این تست غربالگری را انجام داده تا از سلامت خود اطمینان حاصل نماید.

غربالگری سرطان‌ ها

هدف این غربالگری، تشخیص زودهنگام سرطان‌ هایی مانند سرطان پستان، دهانه رحم، روده بزرگ و پروستات است.

برای مثال، ماموگرافی در زنان برای سرطان پستان یا کولونوسکوپی برای بررسی سرطان روده بزرگ کاربرد دارد.

غربالگری ژنتیکی

برای بررسی احتمال ابتلا یا ناقل بودن فرد نسبت به برخی بیماری‌ های ارثی مثل تالاسمی یا فیبروز کیستیک انجام می‌ شود.

این نوع غربالگری در دوران پیش از بارداری یا برای ازدواج‌ های فامیلی اهمیت زیادی دارد.

غربالگری بیماری‌ های مزمن

شامل غربالگری فشار خون بالا، دیابت، چربی خون و پوکی استخوان است که در افراد میانسال و سالمندان بیشتر انجام می‌ شود تا بتوان از عوارض جدی آن‌ ها پیشگیری کرد.

غربالگری روانی

برای تشخیص زود هنگام اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب یا اختلالات رفتاری در کودکان و بزرگسالان انجام می‌ شود و معمولاً از پرسش‌ نامه‌ های استاندارد بهره می‌ برد.

این دسته‌ بندی‌ ها به نظام سلامت کمک می‌ کنند تا از طریق اقدامات ساده و کم‌ هزینه، بیماری‌ های پر هزینه و مزمن را در مراحل اولیه مهار کند.

مزایای انجام غربالگری

انجام غربالگری مزایای قابل‌ توجهی برای فرد و جامعه به همراه دارد.

یکی از مهم‌ ترین مزایای آن، شناسایی زودهنگام بیماری‌ ها پیش از بروز علائم بالینی است که این موضوع می‌ تواند به درمان موثرتر، کاهش شدت بیماری، و افزایش احتمال بهبودی کامل منجر شود.

به‌ عنوان مثال، در بیماری‌ هایی مانند سرطان یا اختلالات ژنتیکی نادر، تشخیص در مراحل اولیه معمولا با درمان‌ های کم‌ هزینه‌ تر و تهاجم کمتر همراه است، در حالی‌ که تشخیص دیرهنگام ممکن است به درمان‌ های سنگین‌ تر و نتایج ضعیف‌ تر ختم شود.

از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی، غربالگری به کاهش بار مالی درمان بیماری‌ ها بر نظام سلامت کمک می‌ کند.

از بروز ناتوانی‌ های جسمی یا ذهنی در نتیجه بیماری‌ های پیشرفته جلوگیری کرده و موجب ارتقا کیفیت زندگی افراد می‌ شود.

در سطح جمعیتی نیز غربالگری می‌ تواند الگوهای اپیدمیولوژیک بیماری‌ ها را مشخص کرده و اطلاعات دقیقی برای برنامه‌ ریزی‌ های سلامت عمومی در اختیار سیاست‌ گذاران قرار دهد.

به‌ طور کلی، غربالگری ابزاری کلیدی در رویکردهای پیشگیرانه پزشکی مدرن به‌ شمار می‌ آید.

عوارض انجام غربالگری

هرچند غربالگری ابزار مهمی در تشخیص زود هنگام بیماری‌ هاست، اما مانند هر مداخله پزشکی، ممکن است با عوارض یا پیامدهایی همراه باشد.

یکی از مهم‌ ترین عوارض غربالگری، نتایج مثبت یا منفی کاذب است.

در مواردی ممکن است نتیجه آزمایش نشان دهد که فرد بیمار است در حالی که سالم است یا بالعکس، بیماری در بدن فرد وجود دارد اما شناسایی نمی‌ شود.

این نتایج می‌ توانند باعث اضطراب، نگرانی بی‌ مورد، یا در مواردی تاخیر در تشخیص واقعی شوند.

از دیگر عوارض غربالگری می‌ توان به درگیری‌ های روانی و فشارهای روحی اشاره کرد.

برخی از افراد پس از دریافت نتیجه مشکوک یا نیاز به آزمایش‌ های بیشتر، دچار نگرانی و ترس از ابتلا به بیماری‌ های جدی می‌ شوند، حتی اگر در نهایت مشخص شود که سالم هستند.

این اضطراب می‌ تواند بر کیفیت زندگی و سلامت روان فرد تأثیر منفی بگذارد، به‌ ویژه در کسانی که حساسیت بالایی دارند یا در شرایط خاص روانی قرار دارند.

در برخی موارد نیز عوارض فیزیکی یا پزشکی ناشی از آزمایش‌ های تکمیلی که به دنبال غربالگری انجام می‌ شوند ممکن است رخ دهد.

برای مثال، در صورت نیاز به نمونه‌ برداری، تصویربرداری یا آزمایش‌ های تهاجمی، خطراتی مانند خونریزی، درد، یا عفونت وجود دارد.

ممکن است پیگیری‌ های پزشکی غیرضروری برای بیماری‌ هایی که عملا بدون درمان هم بی‌ خطر هستند، منجر به مصرف منابع و هزینه‌ های اضافی شود.

بنابراین، انجام غربالگری باید بر اساس ضرورت، سنجش ریسک، و مشورت با پزشک صورت گیرد تا فواید آن بر عوارض احتمالی‌ اش غلبه کند.

چه افرادی نیاز به غربالگری دارند؟

• نوزادان (برای بیماری‌ های متابولیک و ژنتیکی)
• زنان باردار (برای ناهنجاری‌ های جنینی و بیماری‌ های مادرزادی)
• زنان بالای ۴۰ سال (برای غربالگری سرطان پستان و دهانه رحم)
• مردان بالای ۵۰ سال (برای غربالگری سرطان پروستات و کولون)
• افراد دارای سابقه خانوادگی بیماری‌ های ژنتیکی یا مزمن
• بیماران با عوامل خطر مثل چاقی، فشار خون بالا یا دیابت
• افراد سیگاری یا با سبک زندگی ناسالم
• افرادی با مشاغل پرخطر (در تماس با مواد شیمیایی یا پرتوزا)
• سالمندان (برای غربالگری پوکی استخوان، آلزایمر و بیماری‌ های مزمن)
• زوج‌ های در آستانه ازدواج یا بارداری (برای غربالگری ژنتیکی)